Бог – Создател и Неговата одговорност.

Воплотување и искупување.

Љубовта кон себе како творештво.

Митрополит Антониј Сурошки (Блум)

 Мислам дека веќе имам спомнато оти верата и довербата го поставуваат прашањето за одговорноста на оној, во кого човекот има доверба. Меѓутоа ретко се зборува за одговорноста на Бога кон светот што Он го има создадено; истовремено тоа е основна тешкотија со која се сретнуваат не само неверниците (атеистите), туку понекогаш и верниците. Каква позиција зазема Бог во однос на светот што го создал – без прашање, без учество на овој свет и кој со милениуми се наоѓа во толку трагична, понекогаш мачна состојба? Зарем сè се сведува на тоа, дека Бог со едностран чин на Својата волја го произвел во битие целиот космос и дека еднаш повторно ќе се сретне лице в лице со него, но сега не како Создател, туку како судија? Каде е тогаш вистината, каде е праведноста? Каде е можноста за космосот да се оствари себеси пред лицето на строгиот, суров Бог и во Негово отсуство? Би сакал да кажам неколку зборови на оваа тема.

Како прво, нешто за создавањето. За верниците Бог навистина е Создател на светот. Меѓутоа, чинот на создавање не е воопшто така едноставен како што изгледа. Тој не се состои во тоа што семоќниот Бог поради нешто, од за нас непознати причини, одлучил да го создаде целиот свет и потоа да го следи неговиот развој и да го чека моментот на последниот Суд. Ова изгледа речиси како експеримент: што ќе излезе? Меѓутоа, не е така. Во основата на Божјиот создавачки чин е нешто многу повозвишено. Бог го создава овој свет и истовремено го повикува на таква полнота на битието (егзистенција), која се состои во тоа сè да се подели со Бога, да се учествува во Неговата вечност, во Неговиот Живот; како што велат апостолите во своите посланија, целта на создавањето за човекот е да постане причасник со самата Божествена природа (2. Петр. 1,4), а за светот да дојде во таква состојба кога Бог ќе биде сè во се (1. Кор. 15,28), односно како што топлината, како што огнот проникнува во сè, и го прави свет учесник на вечниот живот. Ова е во основа; човекот е повикан да стане соучесник во Божјиот живот; и Бог, создавајќи го човекот, се дарува Себеси. Он не повикува во живот некое сирото битие, кое во сè ќе зависи од Него; Он повикува на постоење битие, кое ќе стои лице в лице со Него, кое е полноправно со Него, кое ќе општи лице в лице со Него. Меѓутоа, општењето во одредена смисла значи и самоограничување; создавајќи го човекот, создавајќи го светот, Бог пред Самиот Себе става соговорник кој мора да го прифати онаков каков што е, и каков што може да стане по својата слободна волја. Во ова од страна на Бога се состои чинот на вистинска љубов и правичност, многу ретка во нашето искуство.

Бидејќи правичноста не е она што ние често мислиме дека е, како што често ја гледаме: како способност за управување или право на наградување и казнување. Правичноста започнува во оној момент кога ние со ризик, а понекогаш и со закана по нашиот живот и покрај нашето ограничено битие, се согласуваме на постоење, на динамично создавање на друга личност и кога признаваме дека таа има право да биде она што е, а не само одраз на нашиот живот. Таков е создавачкиот чин од Божја перспектива. Бог нè повикува во битие, нè става пред Себе и ни го нуди сето она што Он е, сè што има споделува со нас; ние одлучуваме дали ќе прифатиме или ќе одбиеме. Од Божја перспектива ова е подготвеност да ни се дарува Себеси до крај. Бог нас нè создава по чинот на проста волја, Он нè создава по чинот на најдлабока, себепожртвувана љубов. Односите помеѓу созданијата и Бога започнуваат од љубовта. Он нè повикува да бидеме она што сме, лице в лице со Него.

Меѓутоа, тука не завршува односот помеѓу Бога и човекот. Во текот на милениумите, а можеби и на милиони години, за кои зборуваат и Светото Писмо и науката, човекот го бара својот пат за опстанок, тој возрастува во мерата на своето човечко достоинство. И истовремено, човекот толку често заборава на своето достоинство, па станува недостоен и за самиот себе, а да не зборуваме за неговиот божествен призив. Но, Бог не го остава. Целокупната човечка историја зборува за тоа, како човекот ја чувствува тајната Божја и како во оваа тајна Божја, како низ неа, како во длабочината на оваа тајна се наоѓа самиот себе, ја пронаоѓа својата големина, го пронаоѓа образот или одразот на оној човек каков што треба да биде на крајот. Бог во текот на целата историја се јавува на различни начини, по различни патишта, преку луѓе со бистар ум и чисто срце, преку просветени луѓе; говори низ ужасот на животот, преку совеста човекова, преку убавината и разните случувања, повикувајќи го човекот да возрастува во полна мера. Меѓутоа, тој не само што зборува; лесно е да се зборува, не е тешко да се повикува. – ништо не нè чини да се повикува.

Он станува соучесник во човечкиот живот, во човековата трагедија, Он станува човек; Он се воплотува; Бог влегува во историјата; Бог ја носи нејзината тежина; Бог се потопува во овој свет и овој свет со својата тежина, со својот ужас, смртоносно паѓа на Неговите плеќи. Во ова е Божјата максимална одговорност за Неговата првобитна одлука, за првобитниот чин на создавање. Со ова Бог Себеси како да се „оправдува“ пред нас. Он не е набљудувач, Он не стои од страна; Он влегува во епицентарот, во трагедијата на животот и учествува во него со нас. Овој Бог човекот може да го прифати, овој Бог човекот може да го почитува; Нему може да му се препушти, Нему може да му биде верен, може да види дека овој Бог толку верува во човекот, дека таква надеж положил во него, дека го засакал до смрт и тоа смрт на крст, дека може да се оди по Него, каде и да оди: во смрт и во живот. Бог ја презема врз Себе последната одговорност за судбината на светот, го спасува светот со Христовото воплотување и Неговата крсна смрт.

А што значи ова? Поради што смртта на еден човек, Исус Христос, роден од Дева во Витлеем, може да го повлече целокупниот човечки грев? По што се разликува оваа смрт од другите? Таа не е пострашна од смртта што во текот на милениумите ја трпеле луѓето, кои се бореле за своите убедувања, или од луѓето, кои потполно се обземени од случувањата на земјата. Луѓето физички страдале повеќе отколку што Христос страдал на крстот; покрај Него биле распнати двајца разбојници и тие умреле со иста смрт како и Он. Зошто нивната смрт го нема истото значење како и Неговата смрт? Зошто Христос е – Спасител, а овие двајца разбојници – не го спасиле светот? Ќе кажете: едниот од нив бил разбојник, а другиот се покајал; разбојникот, секако, не можел да се спаси ниту себеси, ниту другите, тој само трпел сурова смрт поради своите злодела. Нека е така; а другиот, кој на крстот се променил, кој сепак на крајот влегол во Царството на праведноста, вистината и љубовта, на крајот од краиштата – по што е неговата смрт толку неважна и по што е толку важна Христовата смрт?

Христос е Син Божји, Бог Кој станал човек; меѓутоа, Неговата смрт не е значајна по тоа што во човечката природа умира Самиот Бог, затоа што по Своето Божество, како Бог, Он не умира; смртта се допира до Човекот Исус Христос. Тогаш во што е ужасот, важноста и големината на оваа смрт? Еве, во што, според моето мислење.

Кога размислуваме за Христа, за Бог Кој стана човек, ние често го гледаме Неговото учество во нашата човечка судбина, прво, во тоа што Он стана човек, што Безграничниот стана ограничен, што Вечниот влезе во времето, што Бог на толку потполн, совршен начин, се соедини со создаденото. Понатаму гледаме дека Он влезе во светот што е грешен, во свет страшен, во свет кој се оддалечил од Божествениот живот, со сите последици на смртност, глад, отуѓеност, суровост, со сето она зло што секој од нас го ужаснува кога на него помислуваме, кога го доживуваме. Сето тоа е вистина. Христос беше жеден и гладен, се заморуваше, страдаше, беше опколен со омраза, се среќаваше со страшни болести, со смрт, со немилост и несправедливост, беше во земјата што ја окупираа војниците на неговите непријатели, која трпеше понижување – сето тоа е вистина; вистина е и тоа дека Он умре на крстот како човек.

Меѓутоа, дали Он можеше да умре? Бидејќи смртта во крајна линија се состои во тоа што, одвојувајќи се од Бога или не соединувајќи се во Божествениот живот, ние не можеме да го поседуваме вечниот живот. Ние сме смртни поради нашата одвоеност од Бога. Тогаш како Он можеше да умре кога Самиот Он е –Бог. Дали ние залудно во текот на Страдалната седмица пееме: „О, животе вечен, како умираш? Светлино незалезна – како се гасиш?“ Како може да умре Оној Кој е Бог? Како може да се подложи на смрт човечката природа која е соединета, која е исполнета со Божественото? И навистина, свети Максим Исповедник за тоа уште од порано, во VІ век, говорел дека уште во самата тајна на Воплотувањето Исус Христос бил надвор од границите на смртта, затоа што бил Бог, бил воплотен Бог. Како тогаш Он умира?

Умира затоа што ја прима на Себе безграничната, апсолутна солидарност со човекот. Он ја зема на Себе судбината на човекот во неговата одвоеност од Бога, во неговата Богооставеност, во неговата ништожност. Сетете се на Христовите зборови, на најстрашниот извик во историјата, што се слушнал од крстот: „Боже мој, Боже мој, зошто си ме оставил?“ (Мат. 27,46). Ова е извикот на Спасителот, Кој умира на крстот. Како можел Он, Кој е Бог, да изрече вакви зборови, кои ја изразуваат целата трагедија на човештвото, целиот ужас и живот и смрт? Ние ова не можеме да го објасниме, да го сфатиме. Меѓутоа, се случило тоа во еден одреден момент Христос да го преземе на Себе едниот, конечен ужас на човековото постоење и егзистенција: губењето на Бога, богооставеноста, а тоа е единствената сила што може да го убие човекот. Он ја презеде на Себе судбината на грешник, односно на човек кој е без Бога и поради тоа, како секој грешник, како секој човек – умре; умре од губење на Бога; умре затоа што посака да го искуси и доживее она што претставува ужасна судбина на секој човек: ужасот на ограниченоста во времето и просторот, губењето на вечноста, губењето на Бога.

Ете поради што е Христовата смрт, невозможна и доброволно прифатена, единствена во целата историја. Бесмртниот умира, затоа што посака во сè да биде сличен на човекот, не делејќи го со него гревот. Меѓутоа, како во тој случај нам ни изгледа Бог?! Колку е Он голем, колкава е Неговата љубов?! Како ни изгледа човекот и неговата вредност пред Бога?!

Бидејќи Христос не прифаќа само едноставно да умре – да умре со оваа смрт поради љубов кон човекот. Оваа смрт не ги опфаќа само праведниците, само верниците, само човекот кој знае и сфаќа што се случува – таа ги опфаќа сите: нема безбожник на земјата што така ја искусил богооставеноста и губењето на Бога, како што на смртниот момент ја искусил Синот Божји, Кој стана Син Човечки. Христовата тајна во себе ја содржи целата тајна на човековото постоење, целиот нејзин ужас и целата нејзина слава; никој не се наоѓа надвор од тајната Христова која спасува. Бог навистина до крај, трагично и величествено, во безгранично смирение, се дава Себеси заради спасение на светот и со ова до крај ја остварува одговорноста на Создателот за судбината на светот, што Он го создал по својата слободна волја и кој ќе го доведе до победоносен крај, кога човекот навистина ќе Го познае и ќе стане учесник во Божествениот живот, кога навистина целата твар ќе биде опфатена со Божјото присуство и ќе заблеска со вечна и Божествена слава.

Украинскиот философ Григориј Сковород во едно од своите дела рекол дека во животот сè е извонредно уредено: потребните работи не се комплицирани, а комплицираните работи не се потребни. Навистина, овие зборови можат да се развијат во карикатура. Меѓутоа, ако се прифатат трезвено, во нив може да се види укажување на тоа како треба да се живее. Ние често успеваме да не живееме затоа што прекумерно си го комплицираме животот. Се трудиме да го направиме невозможното, поминувајќи покрај возможното. Мислиме дека за нас е достојно само она што е толку големо и толку далеку што никогаш не можеме да го достигнеме. А, ако овој принцип се примени на евангелските заповеди, можеме да најдеме во Евангелието, во зборовите на Спасителот Христос, заповед чијашто смисла навидум е извонредно едноставна, но од која можеме да почнеме сите ние. Тоа е заповедта за тоа дека треба да го сакаме ближниот како самите себе (Марко 12,31). Ова подразбира дека самите себе треба да се сакаме.

И еве, на ова би сакал да се задржам; затоа што ако не знаеме да се сакаме себеси, тогаш нема да знаеме да го сакаме било кој друг. Животот и искуството покажуваат дека можеме да го даруваме на другите само она што сме во состојба да си го даруваме на себе, онаа љубов која можеме да си ја даруваме и на себеси итн. Можеме да го даруваме само она што го имаме. И ако немаме одреден однос кон себе, нема да можеме да го имаме тој однос и кон другите. Ако не се почитуваме себеси, ние ниту другите не ќе можеме да ги почитуваме; без љубов кон себе – правилно сфатена – не можеме да ги сакаме ниту другите.

Секако, треба да сфатиме што е љубовта кон себе. Тоа не е љубов на граблива ѕверка, која мисли дека сè околу неа постои само заради неа, која секој човек го смета за потенцијален плен, која сите работи ги разгледува само од своја гледна точка: заради своја корист, заради свое задоволство итн. Љубовта кон себе е нешто многу повеќе. Кога некого сакаш, кога некому му посакуваш добро; колку повеќе го сакаш, толку повеќе добро му посакуваш. Зборувам за голема добрина, а не за голема количина на богатство. На саканите им го посакуваме само највозвишеното, најсветлото и најрадосното. Не им посакуваме само голема количина на магловита, ситна радост; им посакуваме да возрастуваат во таква мерка што нивната радост ќе биде голема, во нив да постои полнота на живот. Еве, од оваа гледна точка, човекот треба да може да се сака и себеси.

Една работа многу ни пречи да се сакаме себеси; а тоа е што некои работи во нас самите ни се одвратни, некои не ни се допаѓаат, а од некои се срамиме. Ако сакаме да се љубиме себеси творечки, така што навистина да станеме луѓе во потполна смисла на зборот, да ги оствариме сите наши можности, мора да прифатиме сè што постои во нас, не анализирајќи го она што нам ни изгледа убаво и привлечно, без исклучок, едноставно сè. Христос, на своите ученици, кои мислеле дека треба да се искорени лошото и да остане само доброто, во една парабола им кажал: „Царството небесно прилега на човек, што посеал добро семе на својата нива... Не, да не би, корнејќи го каколот, да искорнете заедно со него и жито; оставете нека расне и едното и другото заедно, до жетвата“ (Мат. 13. 24-30).

Така е и во нас. Понекогаш во нас постојат работи кои самите по себе по ништо не се добри, но кои засегаат сè – единствената поткрепа во нашиот живот. Постои интересна приказна од Гандиевиот живот. Него го обвиниле за тоа што ги упатувал сиромашните кон штрајкови, бидејќи тоа не би му одговарало на неговото понатамошно делување; и тој им дал прекрасно објаснување. Кажал: „Овие луѓе беа кукавици; јас ги научив на насилство за да го победат кукавичлукот; а кога кукавичлукот во нив беше победен, ги научив на љубов за да го победат насилството“.

    Исто е и со секој од нас. Во нас постојат работи кои не се привлечни, меѓутоа, во даден момент тие со ништо не би можеле да се заменат. Човекот што е кукавица со радост ќе го нарече својот кукавичлук - кротост и смирение. Во никој случај не смее да му се дозволи ова да го направи. И кога и самите ќе се сопнеме и ќе се „префарбаме“, да го наречеме кукавичлукот - смирение, кога алчноста ќе ја наречеме љубов, треба да се сопреме и да кажеме: „Не, не лажи! Биди вистинољубив. Бидејќи она што си е вистински човек, а онаа лажна слика која се трудиш да ја создадеш за себе е целосна лага, таков не постои; и затоа овој непостоечки човек никогаш не може да стане никој. Додека оној човек што си ти, кој, можеби, воопшто не ти се допаѓа, може да се промени на добро“.

Кон себе треба да се однесуваме онака како што уметникот се однесува кон материјалот: да ги има во предвид сите својства на материјалот и врз основа на тоа да одлучи што може да се направи. Како што домаќинот треба да покаже големо познавање кон својот материјал и да има претстава за тоа што сака да направи од него, така и човекот, не отфрлајќи ништо во себе, трезвено, смирено прифаќајќи се себеси онаков каков што е, треба да има и возвишена претстава за Човекот, во она што тој треба да стане, што треба да биде.

А освен тоа – и ова е многу важно – потребна е подготвеност човекот да се бори, подготвеност да победува, подготвеност да ја создаде онаа убавина што ја замислил или во која поверувал. Уметникот, освен што го познава својот материјал и има претстава за тоа што сака да направи, треба да развие во себе и упорност, љубов кон работата и техничките способности; сето ова бара голема дисциплина од уметникот, од секој создател – без разлика на тоа дали е писател, уметник или вајар – животот го бара ова и од нас. Без дисциплина ништо не можеме да постигнеме. Меѓутоа, дисциплината може да биде различна. Тоа може да биде механичко исполнување на некои барања, а може да биде и живо создавање, кое бара сите наши сили да бидат сконцентрирани кон едно. Човекот се изградува преку подвиг, вдахновен и со упорна работа; и тој треба да се сака себеси, да се цени, да го почитува своето човечко достоинство за да сфати: дека нема труд што не вреди да се вложи, за човекот да стане достоен на својот човечки повик.

Апсолутен услов за љубов е отвореноста; во идеален случај меѓусебна, меѓутоа, понекогаш тоа е отвореност од еден човек кој толку љуби што тоа е доволно и за двајцата. Сепак, се случува да се плашиме од отвореноста. Да се отвориш, значи да станеш ранлив; да се отвориш, значи да зависиш во својата радост и во својата болка од друг човек. А ова можеме да го направиме само ако имаме доволно вера во друг човек.

Верата може да биде различна. Постои проста, чиста, детска и светла вера: доверба, верност, непознавање на зло, бестрашност поради тоа што човек никогаш не искусил суровост, немилосрдие и болка, која се нанесува злобно и намерно.

Ваквото доверување не може да се нарече зрела вера; тоа е почеток на верата, се открива во раните години; понекогаш се чува во многу чисти и детски души; меѓутоа, во него нешто недостасува. Да таа се открива на човекот по цена на големи страдања, но истовремено не го штити другиот човек од грешници, затоа што ние носиме одговорност за луѓето на кои се откриваме. Од една страна тие можат да ни нанесат многу болка и страдања (да не зборуваме за радоста што можат да ни ја донесат). Меѓутоа, од друга страна, доколку неодговорно се препуштиме во нивна власт, во нив може да се открие или да не се открие сè што е нечисто, може да не се оправда она светло и големо што постои во човекот.

Затоа довербата не е доволна; треба да постои друга зрела вера. Како прво, вера во човекот, елементарна, длабока вера во тоа дека во секој човек постои светлост, вистина и бесконечни творечки можности за развој; ако му се помогне, ако се поддржи, ако се инспирира, оној хаос, што често нè плаши во човекот, може да роди ѕвезда. Ваквата увереност е увереност во тоа, дека во човекот постои светлина, дека постои вистина и дека тие можат да победат. И во оваа увереност, во оваа вера има наивност; таа расте со искуството кое се гради на спознанието на самиот себе и на спознанието на животот и на луѓето.

Меѓутоа, на пат кон ова ние секогаш доаѓаме во допир со другите и другите со нас. Доаѓаме во допир со луѓе кои се во стадиум на формирање, односно со луѓе во кои се борат светлината и темнината – понекогаш сурово се борат. И кога се откриваме во верата, мораме однапред да ја признаеме својата ранливост и да се согласиме со неа. Ранливоста не е задолжително нечисто својство. Ранливоста е горка и тешка: рането самољубие, чувствата на навреда и пониженост исто така спаѓаат во областа на ранливост. Меѓутоа, не станува збор за љубов, туку за тоа човек да биде ранет во срцето – а да не одговори со омраза и горчина; да прости, да прифати, затоа што верува дека суровоста, предавството, несфаќањето и неправдата се минливи работи, а човекот останува засекогаш.

Многу е важно да се прифати оваа ранливост. И способноста оваа подготвеност на човекот да верува до крај и да љуби и по цена на својот живот да ја понесе до крај, за не само ти, туку и други да возрастиш по мерката на своите можности, тоа е подвиг. Тоа е нешто големо, тоа е вистинско творештво: од човекот што сè уште се нема остварено, ние остваруваме Човек, ние стануваме она што можеме да бидеме и да станеме, на другиот му помагаме да стане она што е способен да биде. Во ова постои момент на многу сериозна одговорност. Обично, кога зборуваме за одговорноста, ние овој збор го сфаќаме како обврска дека ќе мораме да рапортираме: ќе морам да дадам одговор за своите зборови, за своите дела, за својот живот. Меѓутоа, одговорноста не се состои само во тоа. Одговорноста се состои во способноста да се отповикаме на човекот, да му одговориме – со љубов, разбирање, вера и надеж. Во оваа смисла секоја љубов во себе содржи одговорност, одговорност пред човекот, пред неговата иднина. И повторно, оваа одговорност, како и секоја друга, на пример, граѓанската, се остварува по цена на ништо.

И оваа одговорност во љубовта се спојува со барање. Да сакаш љубов која раслабува, да сакаш љубов која сè дозволува и го прави човекот сè поситен и поситен, сè посуров и посамозаљубен, не е љубов. Тоа е предавство. Љубовта мора да има барање. Не во груба смисла, не онака како што ние често од другите бараме да го направат она што нам не ни доликува, што ни изгледа премногу тешко, кое оптоварува со бремиња што не сакаме или не сме во состојба да ги носиме. Не, барањето во љубовта се огледува во тоа, пред сè, саканиот човек да го вдахновиме, да го убедиме дека тој е бесконечно значаен и скапоцен и дека во него постои сè што му е потребно да возрасти во поголема мера на човечност.

За ова од наша страна исто така е потребна непоколеблива вера, затоа што тоа не е секогаш очигледно; има моменти кога пред нас ќе блесне светозарен образ на можен човек и ќе изгасне: животот го изгаснал највозвишениот порив. Тогаш нашата вера треба да има вид, нашата надеж да биде огнена, а нашата љубов да биде непоколеблива; тогаш мора со целото внимание, со целото искуство да му помогнеме на човекот да возрастува; и само ако така веруваме, со подготвеност да бидеме отворени до крајна ранливост и не барајќи од другиот да биде сè што е во состојба да биде, имаме право да кажеме дека вистински, сериозно творечки го сакаме: не заради себе – туку заради него.

Превод од српски јазик:

Свештеник Љупче Миланов

Наслов на изворникот:

Митрополит Антоније Блум,

Данашњи човек пред Богом,

Београд, 2008