Честопати, професорите во богословските школи внесуваат во своите ученици апокалиптичен страв, одвлекувајќи ги нивните чувства и мисли од реалниот црковен живот.     Порано имаше монаси-преподобни, епископи-светители, а сега „не остана ниеден праведен“. И тогаш, невозможно е да не се отиде во раскол („во знак на протест“), и така, би требало, двосмисленоста и бесконечната одговорност на историското постоење да се разрешат со молњите на откровението.
    Затоа потребно е да се напомене за плачот, кој се провлекува низ целата светоотечка литература, да се напомене за тоа, дека никогаш во историјата на апостолската црква немало век, кој би се сметал за „златен“. Па така:

II век:
    „Сега ви зборувам вам, кои ја водите Црквата и стоите на чело: не станувајте рамни на злосторници. Злосторниците, во крајна линија, својот отров го носат во садови, а вие, својот отров и злоба ги чувате во срцето“ (Ерма).
    „Сета слава ви беше дадена и се исполни напишаното: ’И јадеше Јаков и се насити, но се одврати од таа љубов, и Го остави Бога, Кој го создаде, и отстапи од Бога, Спасителот свој‘ (5. Мојс. 32, 15). Па оттука љубомора и завист, омраза и раздор, гонење и немир, војна и ропство. Затоа се оддалечи вистината и мирот – бидејќи сите го напуштија стравот Божји, станаа рамнодушни кон Неговата вера, не ги следат Неговите заповеди и не водат живот, достоен за Христа“ (свети Климент Римски).

III век:
    „Не се гледа искрена побожност кај свештениците, чиста вера кај служителите, милосрдие во делата, во однесувањето благочестие“ (свети Кипријан Картагински)

IV век:
    „А Црквата е речиси во таква состојба, како што е и моето тело: нема никаква добра надеж: делата постојано одат кон полошо“ (свети Василиј Велики).
„Прашуваш какви се нашите дела? Крајно лоши. Цркви без пастири; доброто исчезнува, злото се покажа на површина; треба да се плива ноќе, никаде нема ѕвезди патеводителки. Христос спие“ (свети Григориј Богослов).
„Христијаните го уништуваат она што му припаѓа на Христа, повеќе од непријателите и уништувачите“ – свети Јован Златоуст.
    „Епископите, кои се во заедница со мене, од мрзливост ли, од сомнеж и неискрен однос кон мене ли, не сакаат да ми помогнат. Не ми помагаат дури ни во најнеопходното“ (свети Василиј Велики).
    „Многу ме боли тоа што светоотечките правила повеќе не дејствуваат и секоја строгост е изгонета од црквата“ (свети Василиј Велики).
    „Љубовта се излади, се нарушува учењето на отците, чести се пропасти во верата, молчат устите на благочестивите“ (свети Василиј Велики).
    И тој „златен век на патристиката“ бил сличен на нашиот век токму по тоа што, слушатели на Златоуст и Богослов биле нам добро познатите „бабички“. „Ние сме Галилејци, луѓе презрени, ученици на рибари, ние, кои заседаваме и пееме псалми заедно со бабите“ (свети Григориј Богослов).

V век:
    „Некој го прашал старецот: како некои се трудат во градовите и добиваат благодат, како древните? Старецот му одговорил: тогаш имаше љубов, и секој го влечеше својот ближен нагоре; а сега, кога се излади љубовта, секој го влече својот ближен надолу, и затоа не добиваме благодат“ (Старечник).

VI век:
    Север Антиохиски сведочи за благочестието во негово време: „Има денови кога служат помени, на кои треба сите да дојдат во првиот ред, но на кои, да бидеме искрени, не гледаме ниту еден верник. Само ние присуствуваме на богослужбите и треба истовремено да ги кажуваме молитвите и да одговараме на нив“.
Авва Орент еднаш во недела отишол во синајската црква, кинејќи ја својата облека.
    – Старче, зошто нè срамиш пред туѓинци?
    „Вие го расипавте Синај и никој ништо не ви вели, а мене ме укорувате за тоа што сум ја искинал својата облека? Отидете – поправете го она што сте го расипале, и јас ќе го поправам она што сум го расипал“.
    „Нашите отци до самата смрт запазувале воздржување и сиромаштија, а ние само ги рашируваме стомаците и паричниците“ (авва Атанасиј).

VII век:
    „Погледнете, светот е полн со свештеници, но ретко можеш да сретнеш работник на нивата Божја, зашто ние се согласуваме да се облечеме во епископски чин, но да не ги исполнуваме обврските од нашиот чин. Возљубени браќа, во животот на епископите има едно големо зло, кое ме тишти. За да не си помисли некој дека сакам некому да нанесам лична навреда, јас себеси прв се изобличувам за тоа зло; против мојата волја јас се предадов на побарувањата на варварското време. Тоа зло се состои во тоа што се посветивме на работи од овој свет и што нашите дела не соодветствуваат на достоинството на чинот. Го отфрливме проповедањето. Тоа што сме повикани за епископски чин, веројатно е за наша осуда, зашто имаме само име на епископ, но не и достоинство. Оние кои ни се доворени, отпаѓаат од Бога, а ние молчиме; тие тонат во зло, а ние не им подаваме рака, за да ги извлечеме. Зафатени со световни дела ние стануваме рамнодушни за судбата на душата“ (свети Григориј Двоеслов, папа римски).

VIII век:
    „Многу се изопачи сегашниот век и сиот е исполнет со гордост и лицемерие. Може и да има трудови, по примерот на нашите древни отци, но се покажува дека со нивните дарови никој не се удостојува – бидејќи не во трудовите, туку во простотата и смирението се јавува Бог“ (преподобен Јован Лествичник).

X век:
    „Што да им се каже на оние, кои сакаат да бидат важни лица и сакаат да бидат поставени за свештеници, архиереи и игумени, кога гледам дека тие не знаат ништо од неопходните и Божествени нешта... Ох, колку голема бесчувственост и презир имаме кон Бога и кон сè што е Божествено... Зашто ни со чувството не го разбираме, она што се зборува, ниту пак што е христијанство, не ги разбираме и не ги знаеме точно таинствата на христијаните, а другите ги поучуваме. Одрекувајќи се од Неговиот поглед, јавно покажуваме, дека ниту сме родени, ниту сме произлезени од светлината, која слегува одозгора, туку уште како недоносчиња, или, подобро кажано, пометнати бебиња, а ги грабаме свештените чинови, се искачуваме на апостолските престоли. А најлошо е тоа што во најголем дел со пари ги купуваме свештените чинови, и иако никогаш не сме биле овци, сакаме да го пасиме царското стадо, а тоа се случува затоа, за слично на животните, да ги наполниме своите желудници“ (преподобен Симеон Нов Богослов).

XIII век:
    Парискиот епископ Гијом де Оверн зборува за тоа, дека подивувањето на Црквата станало такво, што секој, кога ќе го види, паѓа во скаменетост и ужас. „Тоа веќе не е невеста, тоа е безобразно и сурово чудовиште, кое предизвикува ужас“.
    Кон крајот на XVII век, грчкиот проповедник Илија Минјатиј ја анализира својата паства и го спомнува Диоген, кој при јасна сончева светлина, со запален фенер во рацете на плоштадите барал човек. „Тешко ми е да правам споредби, но треба да се каже вистината. Во тоа време, кога православието свети како сонце на пладне, го кревам и јас мојот светилник на евангелската проповед, влегувам во црква и барам христијанин. Сакам да најдам барем еден во огромниот христијански град, но не наоѓам. Христијанин барам, христијанин! Одам од место на место, за да го најдам. Го барам на плоштадите, помеѓу господарите, но тука гледам само суетна вообразеност. Нема христијанин! Го барам на пазарите, помеѓу трговците, но тука гледам само ненаситна алчност. Нема христијанин! Го барам на улиците среде младината, и гледам краен разврат. Нема христијанин! Излегувам надвор од ѕидините на градот и го барам помеѓу селаните, но тука ја гледам сета лага на светот. Нема христијанин... Јас сакав да влезам во дворците на моќните и силни луѓе, за да видам, да не има таму христијанин, но не се осмелувам, се плашам... Сите клирици и мирјани, кнезови и сиромаси, мажи и жени и деца, млади и старци отпаднале од верата, почнале да живеат непристоен живот, нема ниту еден кој би живеел според верата. Христијани, вие кои без солзи го гледате ова! Ако не сакате да плачете од скрушеност, тогаш плачете од срам!“
    Во XVIII век, црковниот живот во Новгород се опишува со овие зборови: „Од свештеничкото невнимание уште многу наши Руси ќе отидат во погубните ереси. Во Велики Новгород вака беше до сегашнава 1723 година, во црквите пустош, така што во неделен ден немаше ни два-тројца верници. А сега со архиерејска одлука, слава на Бога, малку по малку почнуваат да одат во светата црква. Онаму каде што имаше по два-тројца во црква, сега по два-триесет луѓе има во недела, а на големите празници има и повеќе, и тоа од страв, а не поради вистинско обраќање“.
    Во XIX век свети Игнатиј Брјанчанинов ја опишува сликата на духовното разрушување: „Бедотија во духовните школи, која ја видов во вашите обители, ме потресе. Но во кој манастир таа не владее? Световните луѓе, кои духовно се хранат од Сергиевата Пустина, имаат неспоредливо поголеми и поточни знаења, отколку самите жители на манастирот. Живееме во тешко време. „Не остана ниеден праведник на земјата“. Настана глад за словото Божјо! Клучевите на познанието ги чуваат книжниците и фарисеите. Самите не влегуваат, а им забрануваат и на другите да влегуваат. Христијанството и монаштвото ги живеат последните часови. Надворешната побожност се запазува најлицемерно, а луѓето се откажале од силата на побожноста. Треба да плачеме и да молчиме“.
    Неколку децении подоцна идниот митрополит Евлогиј (Георгиевски), по завршувањето на провинцијална духовна семинарија, отишол во Московската академија во Сергиевата Лавра, и забележал дека некои студенти и професори секојдневно пред почетокот на наставата се молат пред светите мошти – бил поразен од толку посебна манифестација на верата. (А по катастрофата во XX век за нашите сегашни студенти, напротив, да се отиде наутро кај моштите на светителот – е внатрешна потреба, незадолжително).Затоа, во XIX век, професорот на Московската духовна академија, Е. Голубинскиј, смета дека приоритет е „да се воведе добро предавање и учење во просветните црковни институции и да се исфрли од нив пијанството на професорите и учениците“. Но, „најтажно е тоа што, не само што не се исфрла пијанството, туку уште и се зголемува: пред четириесет години ние како деца растевме во село, среде баснословното пијанство на свештенството во целата околија, но во крајна линија, немавме слушнато за случај, некој да умрел од пијанство; а сега веќе знаеме неколкумина но од нашите другари и блиски, кои си заминаа на оној свет поради пијанство“.
    Во XX век, во навечерието на горките настани од нашиов век, последниот протоереј на руската царска армија исто така видел пустош во црковниот живот: „Тешко е да си замислиш некоја друга служба на земјава, која би станала толку развратна и неморална, како што е архиерејската кај нас. Треба само да го видиме начинот како се доаѓа до архиерејски чин – за да признаеме, дека непријателот на човечкиот род многу се потрудил, за да ја изопачи, обезвредни највозвишената служба во Божјата Црква“.
    И во времето на гонењата против Црквата – немало само исповедници и дијаманти на верата. Сегашниот митрополит санкт-петербуршки Јован спомнува, дека под притисок на власта во хрушчевското гонење, од свое име, издавале чудовишни наредби, со кои им се забранувало на децата да одат во црква. „Да, мачни денови преживува Руската црква. Самите епископи ги разрушуваат нејзините темели, ги измачуваат бедните и ги исмеваат сите. Ете тие, епископите од последните времиња, за кои се молел преподобен Серафим Саровски и добил одговор, да не се моли за нив, бидејќи Господ нема да ги помилува! Па и зошто навистина да ги помилува? Треба да ги казни. Колку си Ти, Господи, долготрпелив кон нас, грешните! Спаси ја, Создателу, Твојата Црква, која се измачува од безумството на нејзините водачи“.

Покајанието, како начин за обновување

    Црквата секогаш го чувствувала своето недостоинство и го оплакувала. Но само затоа таа успеала да го зачува својот дух. Токму плачот на нејзините светители за своите гревови и за црковните пороци, бил најдобриот знак за сè уште неумртвеното духовно здравје. „Таквите мисли не ме оставаат ни дење ни ноќе, го сушат мојот мозок, го истоштуваат телото, ме лишуваат од свежината, не ми дозволуваат да одам со исправена глава. Тие го смируваат моето срце, му ставаат вериги на мојот јазик и ме тераат да размислувам не за првенство, не за поправање на другите, туку за тоа, како самиот јас од себе да ја истругам `рѓата на пороците“ (свети Григориј Богослов).
    Непознавањето на реалната црковна историја нè прави неспособни да живееме во денешно време, без да бегаме во утопистички градови, изградени во далечното и идеализирано минато.
    Зборувавме за метафизичноста на Преданието. Неговата „двојност“, (припаѓање на два света) не може да не биде болна. Доколку христијанството е метафизичко, и им припаѓа на два света – тогаш тоа не може а да не биде причина за расцеп. А расцепот, пак, боли. Ако не ја чувствуваме таа болка, тоа е знак дека не сме се ни допрале до Другиот свет... Христијанството е сол на рани, пред сè на нашите рани, а не на раните на незнабошците или јудејците. Доколку ние самите не доживееме болка од нас самите – не од светот, туку од нашето несигурно битие, не од конкретната постапка, туку од самото устројство на нашиот живот – тогаш ние сме надвор од Преданието. На душата не ì е лесно со Христа, но без Него ì е уште потешко...
    Онаму, каде што исчезнува таа болка, таму се раѓа конфесионална триумфалност, ритуална надменост, и псевдо-подвижничка мизантропија... Впрочем, аскетиката вели дека искушенијата излегуваат поради нашиот неправилен однос кон предметот на искушението. Не е светот лош, туку нашата маѓепсаност од светот; не е телото лошо, туку тоа што го користиме за зло. Така е и тука: не е лошо телото на Преданието, туку лошо е неговото примање. Патот за „очистување и обновување“ на Црквата не се наоѓа во расчленување на „историското христијанство“, туку во разјаснување на сопствената црковна, светопреданска ерархија на вредности. Не мора да се укинува саботата. Доволно е да се каже во каков однос е таа со човекот.