ЛИЧНИ  СВОЈСТВА  НА  ЛИЦАТА  НА  ПРЕСВЕТА  ТРОИЦА

Јасно е учењето на Светото откровение: Отецот е Бог, Синот е Бог и Све­ти­от Дух е Бог и тоа се три лица на едно Божество. Поради тоа православната Црква верува, учи и исповеда дека Бог е еден по битие, а троичен е по лица, т.е. во едната неделива Божја суштина постојат три совршени и совечни лица. Бог во исто време е еден и е троичен. Учењето за единството на Божеството почива на едносушноста на лицата, а учењето за троичноста почива на нивната меѓусебна разлика. Да не е заед­ничката суш­ти­на, не може да се одржи учењето за единството на Божеството, а да не се лич­ните својства на лицата, не може да се одржи учењето за троичноста на Божест­вото. Без поимот за еднобитноста на лицата би се отишло во тробоштво, а без пои­мот за разлика на лицата, не може да се разликува едното лице од другото. Свети Дионисиј Александриски вели: „Ние го прошируваме единството во Троица без да ја делиме, а потоа Троица ја возглавуваме во единството без да ја намалиме”.

Личното свој­ство на Отецот е нероденост, бидејќи Он од никого не се раѓа ниту произлегува. Лич­ното својство на Синот е роденоста, зашто вечно се раѓа од Отецот. А личното свој­ство на Светиот Дух е излегување, зашто вечно произлегува од Отецот. Личните својства се вечни и неизменливи и не можат да се пренесуваат од едно лице на дру­го. Кога личното својство би се менувало и би се пренесувало, не би се нарекувало лич­но и ние не би можеле да го разликуваме едното лице од Света Троица од другите две. Меѓутоа, секое лице од Света Троица, чувајќи ја својата самостојност и личност, се наоѓа и во другите две и не може да се замисли без Нив. Сите три лица меѓусебно се проникнуваат, живеејќи вечно едно во друго, со другото и заради другото. „Побожно е ова сфаќање”, - вели свети Григорие Ниски, „ниту Оте­цот без Синот некогаш да се замислува, ниту Синот без Светиот Дух да се појмува. Како што е неможно да се воздигнеме кон Отецот ако со мислата не се вознесеме низ Синот, така е неможно Исуса да Го наречеме Господ, освен со Светиот Дух (1.Кор.12,3). Според тоа, Отецот и Синот и Светиот Дух се познаваат секогаш во совршената Троица, во најблиска последичност и меѓусебно единство, пред сите веко­ви, пред секоја наша идеја за било што. Отецот е секогаш Отец, и во Отецот Син, и со Синот Свет Дух”.

Заедничко во троичното Божество е што трите лица имаат една суштина, едно исто дејствување, една иста волја, една иста власт, една иста моќ, една иста добрина, па затоа имаат едно заедничко име: Бог. Отецот, Синот и Светиот Дух во с# се едно, освен во нероденоста, роде­носта и излегувањето. Во Троичното Божес­тво заедничка е суштината, а ипостаста означува посебност на секое лице. Свети Григориј Назијанзин, правејќи разлика меѓу ипостасните својства, вака резимира: „Нероденоста, раѓањето и произлегувањето се однесуваат: првото - на Отецот, вто­рото на Синот, третото - на Светиот Дух, така што неслиеноста на трите ипостаси се запазува во единствената природа и достоинство на Божеството. Синот не е Отец, бидејќи има само еден Отец, но Тој е она што е и Отецот. Светиот Дух не е Син, иако произлегува од Бога, бидејќи постои само еден Единороден Син, но Тој е она што е и Синот. И Троица се едно по Божеството и едното - Троица по личните својства”. Блажени Августин пишува: „Оте­цот не се намалил Себеси, за да Го роди од Себе Синот, туку раѓа од Себе еден друг Себе, така што останал во Себе целиот и пребива во Синот онаков каков што е и Самиот; исто така и Светиот Дух е цел од сецелиот, не претходи на Оној од Кого излегува, туку е таков со Него каков што е од Него, не Го намалува со излегу­ва­њето, ниту Го зголемува со Своето живеење во Него”.

Личното својство на Отецот, со кое Он се разликува од Синот и од Светиот Дух е нероденоста. „Под нероденост ние сме научени да разбираме она што е без потекло”, вели свети Григориј Ниски. Според ова лично својство, Бог Отец е бес­по­четен, бес­при­чински, нестворен, нероден, а во однос кон другите Божествени лица Он е почеток, беспочетен почеток, причина. Додека, пак, во посебниот однос кон Синот - Он е Отец, а кон Светиот Дух - Производител. Отецот е независен од с#, од никого не се раѓа ниту произлегува, од никого не добил живот, бидејќи „Отецот има живот во Себе” (Јован 5,26). Он е сам од Себе, па затоа е начело и почеток на с#.

Токму така, во однос кон другите две лица од Света Троица, Отецот се јавува како производно лице - начело, зашто Тие од Него ја добиваат Својата лич­ност: Синот по пат на вечно раѓање, а Светиот Дух по пат на вечно произлегување. Свети Григориј Назијанзин вели: „Според мое мислење, верата во едниот Бог се запазува кога и Синот и Духот ги врзуваме за едно единствено Начело, без да ги составуваме ниту да ги мешаме, и кога ја потврдуваме идентичноста на суштината и она што ќе го именувам единствено и исто движење и волја на Божеството”. „Иако говорам за три ипостаси”, - посочува свети Јован Дамаскин, „сепак, истакнувам еден почеток, зашто Отецот е почеток на Синот и Духот, не по време, туку по причина, затоа што Логосот и Светиот Дух се од Отецот, но не по Отецот. Како што светли­ната е од огнот, и огнот по време не &  претходи на светлината (зашто невозможно е да постои огнот без светлина, туку огнот е почеток и причина на светлината која од него произлегува), така и Отецот е почеток и причина на Логосот и Духот, затоа што Логосот и Духот се од Отецот, и Отецот не им претходи по време. Значи, јас исповедам еден почеток како природна причина на Логосот и Духот, имено - Оте­цот... С# што имаат Синот и Духот, имаат од Отецот, и самото битие, и ко­га не би бил Отецот, не би бил ни Синот ни Духот. Кога нешто не би имал Оте­цот, не би имал ни Синот ни Духот. Поради тоа, односно затоа што постои Отецот - пос­­тои и Синот и Духот, и поради Отецот имаат и Синот и Духот с# што имаат... Затоа ние не зборуваме дека Отецот, Синот и Светиот Дух се три бога, туку твр­диме дека Света Троица е еден Бог, бидејќи Синот и Духот се сведуваат на една причина”.

Приз­навајќи Го Отецот за единствена причина и начело на троичното Божество, ние ни малку не го смалуваме или нарушуваме совршеното единство на Синот и Све­тиот Дух во с# што Света Троица ја прави Троица. „Воведувајќи го над­вре­­мен­скиот, нераз­делен и бесконечен почеток на Божеството”, - вели свети Григориј Богослов, „ние подеднакво го почитуваме и почетокот на Оние кои се од почетокот”. Само монар­хијата (едноначалието) го одржува единството на Божјото битие во Света Тро­ица. „Има само едно начело во Божеството и, следствено на тоа, постои еднона­ча­лие на најапсолутен начин” вели свети Дионисиј Александриски.

Отецот вечно Го раѓа Синот и вечно од Него произлегува Светиот Дух, на начин, кој не може да се искаже и не може да се претстави. Никакво расудување не може ни приближно да го изрази тоа раѓање и излегување. Тоа го знае само Отецот Кој раѓа, Синот Кој се раѓа и Светиот Дух Кој излегува од Отецот. Свети Григориј Богослов вели: „Ти слушаш за раѓањето на Синот, не мачи се да дознаеш каков е начинот на раѓањето. Слушаш дека Духот излегува од Отецот, не мачи се да доз­наеш како излегува. Доста ти е што знаеш дека постои Син и дека е од Отецот, дека излегува Духот и тоа од Отецот. Не биди премногу љубопитен, за да не се случи со тебе тоа што се случува со окото кое се загледува во сончевата светлина”. Свети Кирил Ерусалимски вели: „Не се срами да го признаеш своето незнаење, зашто ти не знаеш, тоа што ни ангелите не знаат”. На прашањето: Кога настанало раѓањето и произлегувањето?, свети Григориј Богослов одговара: „Пред секое кога. А ако тре­ба да се изразам посмело: тогаш кога и Отецот. Кога пак настанал Отецот? - Никогаш не било Отецот да не бил. Исто така, никогаш не било да не бил Синот и да не бил Све­тиот Дух. Пак прашај ме, и пак ќе ти одговорам. Кога е роден Синот? Кога Отецот не беше роден. Кога Духот произлегол? Кога Синот беше, не про­из­ле­гу­­вајќи, туку роден надвор од времето и несфатливо. Иако ние не можеме да го замис­лиме тоа што е над времето, дури и ако го избегнеме, како што сакаме, секој израз кој означува време. Затоа изразите: кога, пред, по, од почеток, не го исклу­чу­ваат времето, па колку ние и да се напрегнуваме во тоа”.

Умовите на создадените битија (ангелите и човекот) не можат да го сфатат не само начинот на вечното раѓање на Синот и вечното излегување на Светиот Дух, туку ни разликата помеѓу вечното раѓање на Синот и вечното излегување на Духот. Разликата, нема сомнеж постои, зашто и раѓањето на Синот и излегувањето на Све­тиот Дух од Отецот означуваат два посебни облика на ипостасното постоење, кои не смеат да се мешаат. „Разликата помеѓу раѓањето и излегувањето постои”, - вели све­­­ти Јован Дамаскин, „но природата на таа разлика ние не можеме на никој начин да ја сознаеме”.

Личното својство на Синот е раѓање. Он вечно се раѓа од природата на Оте­цот. Тоа значи дека Отецот никогаш не бил без Син. Отецот без Синот не би можел да се нарече Отец, зашто ако некогаш постоел без Синот, тогаш не бил Отец. Ако подоцна почнал да има Син, тогаш подоцна постанал Отец. Оваа ерес Црквата ја осу­дила, зашто вечното постоење на едниот е условено со вечното постоење на дру­гиот. „Вечен е Отецот, па затоа вечен е и Синот и Неговото раѓање е вечно” (Псал. 2,7; 109,3; Мих. 5,2), „едно и единствено во неприс­тапната Божја светлина” (Јован 1,18; 10,30), „и необјасниво” (Иса. 53,8). По сво­јата природа, „раѓањето е исклу­чи­телно и дос­тојно на Бога. За него нема споредување, не само во тварите, туку ни во мислите, ни во разумот, зашто човековата мисла не може да разбере, како неро­де­ниот Бог пос­танува Отец на Единородниот Син, зашто тоа раѓање е вечно и непрес­тајно”, вели Ори­ген. Раѓањето како вечен акт е независно од времето и е над вре­мето, па затоа за Синот не може да се рече дека се родил, туку дека се раѓа. „Во вечноста нема­ло момент кога Отецот бил без Син, туку секогаш пос­то­еле заедно - Отецот како Отец, а Синот како Син”, вели свети Атанасиј Велики. А Блажени Августин дополнува: „Отецот секогаш Го раѓа Синот и Синот секогаш се раѓа”.

Божеството иако раѓа, тоа раѓање е бестрасно, безвременско и бестелесно. Он се раѓа на Божествен начин (вечно, духовно и совршено), а не на човечки, зашто и Неговото битие не е човечко. Според зборовите на свети Атанасиј Велики, тоа е „совршено раѓање од Соврше­ниот”. Синот се раѓа од суштината на Отецот, но при­тоа суштината на Божеството не се разделува, ниту се намалува, ниту се осквер­нува. За неизменливоста на природата на Отецот при раѓањето, свети Кирил Еру­са­лимски вели: „Отецот раѓајќи го Синот, останал Отец и не се изменил. Он ја ро­дил Мудрос­та, но сам не останал без мудрост. Родил Син, но не изнемоштил. Родил Бог, но не се лишил од Божеството. Ништо не изгубил, ни се намалил, ниту изменил. Исто така и Роде­ниот нема никаков недос­та­ток. Совршен е Оној Кој родил, совршен е и Родениот. Бог е Оној Кој родил, Бог е и Родениот”.

Вечното раѓање на Синот од Отецот е недостижно за разумот. Но сепак, за да може донекаде да се проникне во тајната на вечното раѓање на Синот, учителите на Црквата употребувале некои споредувања. Но, тие споредувања не се потполни и совршени, бидејќи помеѓу Бога и земните работи не може да има споре­дувања. Спо­ре­дувањата се само помошни средства, кои само донекаде ни помагаат во откри­ва­њето на тајните. За вечното раѓање на Синот од Отецот употребувани се овие спо­ре­­ду­вања: Синот се раѓа од Отецот како светлина од светлина, како живот од живот, како вистина од вис­тина, како премудрост од премудрост и како светлина од оган. Така Синот, раѓајќи се од Отецот, не се одвојува од Отецот, туку секогаш е неразделив од Него како светлоста од огнот. Но, и покрај сите споредувања, ова раѓање останува тајна, која само Бог ја знае. Свети Гриогориј Боголов вели: „Бож­јото раѓање нека биде почи­тувано со молчење. Голема работа за тебе е да знаеш дека Синот се раѓа. А како, убедени сме дека тоа ни ангелите не можат да го сфа­тат, а камо ли ти. Сакаш ли да ти објаснам како се родил? Онака како што тоа го знаат Отецот Кој родил, и Синот Кој се раѓа, а с# што е повеќе од ова покриено е со облак и недостапно е за твојот слаб вид”.

Вечното раѓање на Синот од Отецот, „Го прави единствен Син Божји” (Јо­ван 1,18; Рим 8,32), за разлика од луѓето кои можат или не можат да станат синови Божји по благодат. Созданијата се раѓаат по Божјата волја, а не од Божјата при­рода. „Единствено Господ Исус Христос е Божји Син по природа, а луѓето се Божји синови по вера и по благодат низ Исуса Христа” (Јован 1,12; Рим 8,14; Гал. 4,4-7). Затоа Спасителовите зборови: „Се враќам при Својот Отец и вашиот Отец, при Својот Бог и при вашиот Бог” (Јован 20,17), ни зборуваат дека Бог Отец не е во иста смисла Отец на Синот и Отец на луѓето. Бог Нему Му е причинител и начело, а на луѓето е творец. Ова се гледа од зборовите: „Својот Отец и Својот Бог” и „вашиот Отец и вашиот Бог”, Свој по природа, а ваш по посиновување преку благодатта. Токму затоа Синот Божји и се нарекува „Единороден” (Јован 1,18; 3,16 и 18; 1.Јов. 4,9) и „соп­ствен” (Рим 8,32).

Светото откровение го нарекува Божјиот Син: Логос - Слово, укажувајќи на духовноста на Неговото божествено раѓање и на Неговото Божество. Како што човеч­киот збор се раѓа од разумот, а притоа тој не се намалува, така и Синот духовно се раѓа од Отецот, не намалувајќи Го, туку служи како вечно Слово на Отецот, вечен Разум на Отецот, вечна мудрост на Отецот, вечен блесок на славата Очева и вечен Лик на Отецот. Овде треба да се забележи дека помеѓу човечкиот дух и неговите збо­рови од една страна, и Бог и Неговите зборови од друга, има неспоредлива разлика. Бог секогаш Го има Своето Слово Кое се раѓа од Него и Кое не е како нашиот збор неи­по­стасно и во воздухот разлеано, туку е ипостасно, живо, совршено, не надвор од Бога, туку секогаш во Него. Светиот апостол Јован Бого­слов со малку зборови дава точна смисла на вечното раѓање на Синот од Отецот, велејќи: „Во почетокот беше Словото, и Словото беше во Бога, и Бог беше Сло­вото. Тоа во почетокот беше во Бога” (Јован 1,1-2).

Личното својство на Светиот Дух е вечно излегување од Отецот. Како што Синот вечно се раѓа од суштината на Отецот, така и Светиот Дух вечно излегува од суштината на Отецот. Начинот на постоењето на Светиот Дух е поинаков од начи­нот на постоењето на Синот. Светиот Дух, Своето постоење го добива по пат на изле­гување, а Синот по пат на раѓање. Иако се разликуваат излегувањето и раѓа­њето, сепак, Синот и Светиот Дух во с# останато се еднакви меѓу Себе и со Отецот.

За личното вечно својство на Светиот Дух ни открива Самиот Спасител на Тајната вечера, зборувајќи им на Своите ученици: „Кога ќе дојде Утешителот, Кого што ќе ви Го испратам Јас од Отецот, Духот на висти­ната, Кој излегува од Отецот, Он ќе сведочи за Мене” (Јован 15,26). Овие зборови јасно покажуваат: дека Светиот Дух е самостојна ипостас, дека излегува од Отецот и дека се испраќа во светот пре­ку Синот. Значи, постојат две работи: првата е излегувањето на Светиот Дух од Оте­цот како од при­чинител и начело на Божеството, а втората е испраќањето на Све­тиот Дух во светот преку Синот. Првата е внатрешна и вечна и се врши во тро­ич­ното Божество без оглед на создадениот свет, а втората е привремена и се слу­чува во однос со светот на создадените битија. Имено, Светиот Дух, како Бог го про­должува спасоносното дело, кое Синот го извршил како Богочо­век. Спасението на луѓето е заедничко дело на Света Троица, поради што Спасителот им зборува на Своите последователи: „Јас ќе Го помолам Отецот, и Он ќе ви даде друг Уте­ши­тел, за да биде со вас довека - Духот на вистината” (Јован 14,16 и 17). Значи Новиот завет нас н# учи дека Светиот Дух вечно излегува од Отецот, а во времето, заради спа­се­ни­ето на светот, се испраќа во светот од Отецот и Синот, па поради тоа и се нарекува „Дух на Синот” (Гал. 4,6). Свети Јован Дамаскин вели: „Во Божјата при­рода, проста и несложена, тре­ба побожно да се исповеда битието на Духот Божји, но би било безбожно да се мис­ли дека во Бога, Духот е нешто што доаѓа однадвор, како што тоа бива кај нас сло­же­ните битија. Ние до ништожност би го унижиле вели­чес­т­вото на Божјата при­рода, кога за Духот, Кој е во Бога, би мислеле како за нашиот дух. Но, ние сме должни да Го сметаме како суштествена сила, Која постои во Сво­јата сопствена и посебна ипостас, Која излегува од Оца и во Логосот почива, Која не може да се одвои од Бога во Кого што постои, ни од Логосот Кого Го следи, Кој не може да исчезне во небитие, туку Која, како и Логосот, постои лично, живее, има слободна волја, се движи самостојно, активна е, секогаш сака добро, има сила секоја желба на својата волја да ја спроведе, а нема ни почеток ни крај. Зашто ни Отецот никогаш не бил без Логосот, ниту Логосот без Духот”.

Како што Синот се раѓа од Отецот на таинствен и несфатлив начин, така и Светиот Дух излегува од Отецот на начин не помалку таинствен и несфатлив. Веч­ното излегување на Светиот Дух од Отецот ја прави разликата на Светиот Дух како лице, и од Отецот и од Синот како лица. А од друга страна Го прави во с# еднаков и рамен со Отецот и Синот. Излегувањето е начин и облик на постоење на Светиот Дух како одделно Божествено лице. Според свети Јован Дамаскин: „тоа е подруг начин од раѓањето, кој е насфатлив и непознат, исто како и раѓањето на Синот”.

Учењето за личното својство на Светиот Дух, Црквата верно го чувала, секо­гаш го исповедала и во осмиот член од Символот на верата го формулирала. Таа во богослужението, а особено на празникот Педесетница, силно го нагласила Божеството и личното својство на Светиот Дух.

Новозаветниот поредок на трите лица на Божеството: Отец, Син и Свет Дух, во никој случај не значи суштествена, логичка или хронолошка подреденост на лицата. Овој поредок е затоа што по тој ред лицата од Света Троица се откривани во Светото откровение, Отецот се открива низ Синот во Светиот Дух. По тој редо­след ние дознавме за Нив. Отецот го ставаме на прво место бидејќи Он е причина на Синот и Светиот Дух. Тука се утврдува некој поредок со кој се условува редос­ле­дот на имињата: Отец, Син и Свет Дух.  Свети Василиј Велики вели: „Ние не броиме одејќи од еден кон мноштво со приведување докази, велејќи: еден, два, три или прв, втор, трет. Зашто Јас сум Бог прв и Јас сум повеќе и од тоа” (Иса. 44,6). Никогаш до овој ден не се рекло: вториот Бог, - но, обожувајќи Го Бога од Бога, испове­ду­вајќи ја индивидуалноста на ипо­ста­сите без да ја делиме природата на мноштво, ние остануваме во едноначалието (монар­хијата).